พระอภิธรรมปิฎก ปุคคลบัญญัติ 10. ทสกอุทเทส
8. อัฏฐกอุทเทส
หมวดว่าด้วยบุคคล 8 จำพวก
[14] บุคคล 8 จำพวก คือ
(1) บุคคลผู้พร้อมเพรียงด้วยมรรค 4 จำพวก บุคคลผู้พร้อมเพรียง
ด้วยผล 4 จำพวก (207)
อัฏฐกอุทเทส จบ
9. นวกอุทเทส
หมวดว่าด้วยบุคคล 9 จำพวก
[15] บุคคล 9 จำพวก คือ
1. บุคคลผู้เป็นสัมมาสัมพุทธะ 2. บุคคลผู้เป็นปัจเจกพุทธะ
3. บุคคลผู้เป็นอุภโตภาควิมุตตะ 4. บุคคลผู้เป็นปัญญาวิมุตตะ
5. บุคคลผู้เป็นกายสักขี 6. บุคคลผู้เป็นทิฏฐิปัตตะ
7. บุคคลผู้เป็นสัทธาวิมุตตะ 8. บุคคลผู้เป็นธัมมานุสารี
9. บุคคลผู้เป็นสัทธานุสารี (208)
นวกอุทเทส จบ
10. ทสกอุทเทส
หมวดว่าด้วยบุคคล 10 จำพวก
[16] บุคคล 10 จำพวก คือ
(1) บุคคลผู้มีความสำเร็จในกามาวจรภูมินี้ 5 จำพวก บุคคลผู้ละ
อัตภาพในกามาวจรภูมินี้แล้วสำเร็จ 5 จำพวก (209)
ทสกอุทเทส จบ
มาติกาปุคคลบัญญัติ จบ
พระอภิธรรมปิฎก ปุคคลบัญญัติ 1. เอกกปุคคลบัญญัติ
นิทเทส
1. เอกกปุคคลบัญญัติ
[1] บุคคลผู้เป็นสมยวิมุตตะ เป็นไฉน
บุคคลบางคนในโลกนี้สัมผัสวิโมกข์ 8 ด้วยกาย1ทุกกาล ทุกสมัย และอาสวะ
ทั้งหลายของเขาย่อมสิ้นไปเพราะเห็นด้วยปัญญา บุคคลนี้เรียกว่า ผู้เป็นสมยวิมุตตะ
[2] บุคคลผู้เป็นอสมยวิมุตตะ เป็นไฉน
บุคคลบางคนในโลกนี้ไม่ได้สัมผัสวิโมกข์ 8 ด้วยกายทุกกาล ทุกสมัย แต่อาสวะ
ทั้งหลายของเขาย่อมสิ้นไปเพราะเห็นด้วยปัญญา บุคคลนี้เรียกว่า ผู้เป็นอสมยวิมุตตะ
แม้พระอริยบุคคลทั้งหมดก็ชื่อว่าผู้เป็นอสมยวิมุตตะในอริยวิโมกข์2
[3] บุคคลผู้เป็นกุปปธรรม เป็นไฉน
บุคคลบางคนในโลกนี้มีปกติได้สมาบัติมีรูป3เป็นอารมณ์หรือมีอรูป4เป็นอารมณ์
แต่บุคคลนั้นมิใช่ได้ตามที่ต้องการ มิใช่ได้โดยไม่ยาก มิใช่ได้โดยไม่ลำบาก มิใช่จะเข้า
หรือออกจากสมาบัติได้ตามโอกาสที่ต้องการ ตามสมาบัติที่ต้องการ ตามกำหนด
เวลาที่ต้องการ ข้อที่สมาบัติเหล่านั้นจะพึงเสื่อมเพราะอาศัยความประมาทของบุคคล
นั้น นั่นเป็นฐานะที่จะมีได้ บุคคลนี้เรียกว่า ผู้เป็นกุปปธรรม
[4] บุคคลผู้เป็นอกุปปธรรม เป็นไฉน
บุคคลบางคนในโลกนี้มีปกติได้สมาบัติมีรูปเป็นอารมณ์หรือมีอรูปเป็นอารมณ์
และบุคคลนั้นเป็นผู้ได้ตามที่ต้องการ ได้โดยไม่ยาก ได้โดยไม่ลำบาก จะเข้าหรือ
ออกจากสมาบัติได้ตามโอกาสที่ต้องการ ตามสมาบัติที่ต้องการ ตามกำหนดเวลา
ที่ต้องการ ข้อที่สมาบัติเหล่านั้นจะพึงเสื่อมไปเพราะอาศัยความประมาทของบุคคล
นั้น นั่นมิใช่ฐานะ มิใช่โอกาส บุคคลนี้เรียกว่า ผู้เป็นอกุปปธรรม พระอริยบุคคล
แม้ทั้งหมดก็ชื่อว่าผู้เป็นอกุปปธรรมในอริยวิโมกข์
เชิงอรรถ :
1 กาย ในที่นี้หมายถึงนามกาย (อภิ.ปญฺจ.อ. 1/35)
2 อริยวิโมกข์ ในที่นี้หมายถึงโลกุตตระ (อภิ.ปญฺจ.อ. 2/37)
3 รูป ในที่นี้หมายถึงรูปนิมิต (อภิ.ปญฺจ.อ. 3/37)
4 อรูป ในที่นี้หมายถึงอรูปนิมิต (อภิ.ปญฺจ.อ. 3/37)
